samodzielne odtworzenie tradycyjnego stroju kociewskiego
Projekt zrealizowany przez Igę Tobolewską w ramach przedmiotu Wielokulturowe dziedzictwo Gdańska i Pomorza, Wydział Nauk Społecznych, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2021.
Fotografia własna: Iga Tobolewska, Przemysław Tobolewski
Projekt realizowany był na terenie Gdańska i Starogardu Gdańskiego od 23 lutego 2021 roku do 28 marca 2021 roku.
I. DZIEDZICTWO KULTUROWE
Definicja dziedzictwa kulturowego
Dziedzictwo kulturalne jest pojęciem szerokim. Zwrócić uwagę należy na działalność UNESCO w tej dziedzinie, która przejawia się w różnych formach. Obecnie, dziedzictwo kulturalne w UNESCO umownie dzieli się na dziedzictwo materialne, czyli zabytki nieruchome i ruchome oraz dziedzictwo niematerialne, przekazywane przede wszystkim za pomocą przekazu ustnego i tradycji. Dziedzictwo kulturowe uważane jest za ważny czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego, środek poszukiwania dróg porozumienia w regionach dotkniętych konfliktami na tle etnicznym lub religijnym oraz za wyraz różnorodności kulturowej krajów i regionów świata.
Kultura kociewska
Kociewie to kraina etniczno-kulturowa Pomorza, którą zamieszkuje około 340 tysięcy mieszkańców. Leży na pograniczu dwóch województw: pomorskiego i kujawsko-pomorskiego. Jego stolica to Starogard Gdański, z którego pochodzę. Obszar ten charakteryzuje się piękną przyrodą oraz wiekowymi zabytkami, a także własną gwarą, kuchnią i kulturą regionalną.
Wybrany przeze mnie aspekt tej kultury regionalnej mieścić się będzie w definicji UNESCO jako wyraz różnorodności kulturowej regionów świata. Podjęłam próbę odtworzenia tradycyjnego, żeńskiego stroju kociewskiego wraz z elementami haftu. Strój i haft kociewski to dziedzictwo, które w pewnym momencie historii zostało utracone. Do dziś podejmowane są profesjonalne próby rekonstrukcji wiernych strojów tradycyjnych oraz wzorów haftu kociewskiego. Maria Wespa z Morzeszczyna i Małgorzata Garnyszowa z Pączewa to dwie kobiety, który wskrzesiły tradycję haftu kociewskiego. Były lata siedemdziesiąte ubiegłego wieku i z nielicznych źródeł, jakie miały do dyspozycji, wynikało, że haft kociewski różnił się od haftu kaszubskiego. Przede wszystkim nie występował w nim czarny kolor ani trzy odcienie błękitu. Kociewskie hafciarki posługują się 8 kolorami: czerwonym, żółtym, białym, zielonym, brązowym, fioletowym, granatowym i pomarańczowym. W kompozycjach roślinnych możemy znaleźć takie elementy jak jarzębinę, oset, dzwonki, maki, modraki, zboże, rozety i wiele innych. Wzory i kompozycje haftów udało się odtworzyć, jednak brak źródeł, które zachowałaby tradycyjny strój kociewski, spowodował, że dzisiaj podziwiać możemy wyłącznie rekonstrukcje i twory oparte na pojedynczych fotografiach i źródłach. Wielu badaczy, etnografów doszło do zgodnych wniosków, że damski strój kociewski składa się z: czarnych butów skórzanych, wiązanych; spódnicy, fartucha, koszuli, sznurówki (kamizelki), czepka (dla mężatek); na elementach ubioru widoczne są hafty.
Dlaczego warto kultywować aspekty kultury regionalnej
Uważam, że podstawową motywacją dla podtrzymywania i kultywowania kultur regionalnych jest zabezpieczenie różnorodności kulturowej. Wybrane przeze mnie aspekty kultury kociewskiej są jej unikatowym znakiem rozpoznawczym. Z własnego doświadczenia wiem, że często kultura regionalna odbywa się w tle. Widzimy jej przejawy na jarmarkach i festynach lokalnych, jednak w codziennym życiu kultywuje ją niewiele osób, najczęściej eksperci lub osoby, które zajmują się tym zawodowo. Nierzadko są to w większości wyłącznie osoby starsze. Młodsze pokolenia często nie zauważają wartości i atrakcyjności aktywności tradycyjnych, dlatego też nie zabiegają o ich naukę lub obserwację. Uważam, że kluczowym byłoby promowanie praktyk tradycji regionalnej wśród ludzi młodych, którzy następnie będą je podtrzymywać i przekazywać dalej. Kultura jest wartością sama w sobie. Pomaga budować tożsamość lokalną/regionalną, ale też osobistą. Pozwala odkrywać nowe umiejętności, a także nowe płaszczyzny porozumienia międzypokoleniowego.
II. PROCES TWORZENIA
Kwerenda
Poszukiwania informacji na temat stroju kociewskiego zaczęły się od przeczytania strony na Wikipedii, która posłużyła jako punkt zaczepienia do odszukiwania bardziej wartościowych źródeł. Ostatecznie, poszukiwania doprowadziły mnie do opracowania Anny Brzezińskiej i Kamili Gillmeister o tytule Kociewie igłą i nitką. Badania i promocja stroju oraz haftu jako dziedzictwa kultury ludowej regionu kociewskiego. Materiały do rekonstrukcji stroju kociewskiego, wydanego w 2019 roku. Jest to pozycja, z której korzystałam najwięcej, ponieważ zawiera najbardziej skondensowane i konkretne opisy oraz wskazówki co, do rekonstrukcji stroju kociewskiego. Korzystałam również z zdjęć dostępnych w Internecie oraz książek, które udało mi się znaleźć w domu rodzinnym.
Potrzebne materiały i miejsce robocze
Po przejrzeniu wszystkich znalezionych materiałów źródłowych i opracowań oraz wyciągnięciu wniosków i podjęciu decyzji, co do pożądanego wyglądu stroju stworzyłam listę potrzebnych materiałów, narzędzi i urządzeń. W procesie tworzenia wykorzystałam:
– płótna bawełniane w białym i czerwonym kolorze, sukno wełniane w kolorze ciemno-zielonym, tkaninę bawełnianą w kolorze kremowym;
– aksamitki/wstążki o różnych kolorach i szerokościach oraz lamówkę koronkową;
– mulinę do haftu i nici do szycia w różnych kolorach;
– guziki, zapięcia haczykowe, małe zatrzaski, gumkę, igłę do szycia ręcznego;
– tamborki o różnych średnicach;
– nożyczki, szpilki, agrafki, kredę krawiecką, miarę krawiecką, prujkę;
– maszynę do szycia (model Brother XT37).
Większość potrzebnych materiałów posiadałam już wcześniej (m.in. maszynę do szycia, nici, igłę, tamborki). Rozważałam różne sposoby zdobycia reszty potrzebnych materiałów tj. zakup, poszukiwania w sklepach typu second-hand lub gromadzenie za darmo od innych osób. Ostatecznie, ze względu na ograniczenie czasowe zdecydowałam się na zakup wszystkich potrzebnych materiałów, których jeszcze nie posiadałam.
Przed zakupem upewniałam się, że zamawiam możliwie najlepszą rzecz o optymalnym dla mnie stosunku jakości do ceny. W sumie, uzyskanie wszystkich materiałów kosztowało mnie 346,69 zł. Wartym odnotowania jest fakt, że ze względu na swoje niskie doświadczenie krawieckie, zamówiłam o wiele za dużo sukna wełnianego oraz czerwonego płótna bawełnianego, jednak pozostaną one ze mną i przydadzą się do następnych projektów.
Większość prac wykonywałam przy biurku w wynajmowanym pokoju w Gdańsku. Przestrzenią roboczą stało się również łóżko, które jest największą powierzchnią w pokoju pozwalającą na wygodną pracę z dużymi kawałkami materiału. Część prac (w szczególności haftów) została wykonana w Starogardzie Gdańskim, a także w podróży pomiędzy Gdańskiem i Starogardem Gdańskim.
Główne miejsce robocze, przy którym pracowałam było dość niewielkie, jednak pozwalało na wykonywanie koniecznych czynności. Zdecydowanie polecam pracować przy bardziej optymalnej, większej i wygodniejszej powierzchni.
Projektowanie i konstrukcja elementów stroju
Proces projektowania i konstrukcji poszczególnych elementów stroju kociewskiego zaczęłam od wykonania szkicu poglądowego, który pomógł mi w podjęciu decyzji, co do kolorów stroju a także rodzaju określonych elementów odzieży.
Wykonałam szkice dwóch wersji kolorystycznych, które, według mojego uznania, były estetyczne i dopasowane. Przy wyborze kolorów kierowałam się tradycyjnymi kolorami używanymi do wykonywania poszczególnych części stroju kociewskiego. Ostatecznie, zdecydowałam, że wykonam strój w wersji czerwono – zielonej.
Korzystając z doświadczenia i wiedzy krawieckiej, które posiadam oraz analizując fotografie wykonanych już strojów i opracowań rekonstrukcji strojów kociewskich doszłam do następujących wniosków:
a. nie będzie możliwe własnoręczne wykonanie butów, dlatego w końcowej prezentacji stroju wykorzystuję własne obuwie, które przypomina buty tradycyjne;
b. spódnica powinna być zbierana oraz nie jest wykonywana z koła, tylko z prostokątnego kawałka materiału, a w talii ściągnięta przy użyciu gumki;
c. koszula musi być dopasowana oraz posiadać duży kołnierzyk i szerokie rękawy zebrane przy nadgarstku, a także zapinana musi być na guziki;
d. kamizelka musi być dopasowana, musi być odpowiednio skonstruowana tak, aby pozwalała na noszenie pod spodem bielizny oraz koszuli, a także pozwalała na eksponowanie kołnierzyka, zapinana będzie na zapięcia haczykowe wszyte z przodu;
e. do końcowej prezentacji będę musiała wykonać taką fryzurę, która będzie pasowała do tradycji kociewskiej.
Następnie wykonałam szkice poglądowe dla koszuli oraz kamizelki.
Dla spódnicy oraz fartuszka nie wykonałam szkiców poglądowych, gdyż nie były dla mnie konieczne. Przy konstrukcji spódnicy istotne były wymiary, a nie specyficzne kształty poszczególnych elementów. Podobnie przy fartuszku.
Z tak przygotowanymi planami na wykonanie poszczególnych elementów stroju, przeszłam do szycia i haftowania.
Szycie i haftowanie
Pierwszym elementem stroju, który wykonałam był fartuszek. Składa się on z 3 prostokątów. Dwóch długich i wąskich, które stały się paskami do wiązania fartuszka oraz jednego większego, który będzie widoczną częścią fartucha z przodu, i na którym znajdzie się haftowanie. Wszystkie elementy fartuszka wykończyłam na maszynie do szycia, tak aby posiadał gładkie i estetyczne krawędzie oraz wykonałam haftowanie, które ma być widoczne na przedzie. Przy wyborze kompozycji wzoru haftu kierowałam się kolorystyką, która będzie współgrała z kolorem spódnicy.
Następnym elementem stroju, który wykonałam była spódnica. Wykonywałam spódnice już wcześniej, więc miałam nieco doświadczenia, które pomogło mi w pracy. Spódnica składa się z jednego, dużego prostokąta materiału. Zmierzyłam miarą, jaką długość powinna mieć spódnica. Cały strój wykonywałam z myślą, że to ja będę go nosić i prezentować, dlatego wszystkie pomiary wykonywałam na sobie. Po wykonaniu pomiaru, odmierzyłam stosowny kawałek materiału, który w szerokości był 4-krotnie za duży na wymiar mojej talii. Taki zabieg zapewni, że po ściągnięciu materiału gumką, będzie on obszernie sfałdowany/zebrany. Następnie zszyłam prostokąt tak, aby utworzył tubę. U góry stworzyłam tunel, przez który następnie przeciągnęłam gumkę, której długość pozwalała na dopasowanie się do mojej talii. Zabezpieczyłam gumkę szwem, wykończyłam dół spódnicy, a także dodałam ozdobne tasiemki u dołu spódnicy, które są charakterystycznym elementem tradycyjnej spódnicy kociewskiej.
Kolejną wykonaną częścią stroju była koszula. Koszula jest zdecydowanie bardziej konstrukcyjnie złożonym elementem odzieży. Przed uszyciem tej koszuli, nigdy wcześniej żadnej nie wykonałam. Ku mojemu zdziwieniu, przed przystąpieniem do konstrukcji koszuli nie dokonałam obszernych przygotowań, właściwie to wcale się nie przygotowałam. Jednego dnia postanowiłam, że uszyję tę koszulę i tak się stało. Kształt torsu koszuli odwzorowałam od jednej z własnych koszulek, a następnie dopasowałam go do własnej sylwetki po przymierzeniu i zaznaczeniu szwów szpilkami. Następnie wycięłam rękawy oraz kawałki gumki, która pozwoli mi na ściągnięcie rękawów przy nadgarstkach. Przystąpiłam do szycia. Użyłam ściegu prostego do wykonania szwów oraz ściegu „zyg-zag” do ich wykończenia. Do wykończenia dziurek na guziki wykorzystałam specjalną stopkę do maszyny, która robi to automatycznie. Guziki przyszyłam ręcznie. Następnie wycięłam kołnierzyk, przyszyłam go i wykończyłam koronkową lamówką. Później wykonałam dodatkowy kołnierz, na którym wyhaftowałam kilka elementów kwiatowych haftu kociewskiego. Ten kołnierz jest doczepiany do koszuli za pomocą małych zatrzasków.
Ostatnim wykonanym elementem stroju była kamizelka. Podobnie jak koszula, jest to pierwsza kamizelka, jaką wykonałam. Przy konstrukcji kamizelki bardzo przydatne okazało się wykonanie koszuli, gdyż mogłam wykorzystać wypracowane elementy i kształty torsu z koszuli. Po wycięciu wszystkich niezbędnych elementów przystąpiłam do szycia. Użyłam ściegu prostego do wykonania szwów, a także ściegu typu „zyg-zag” do ich wykończenia. Wykorzystałam czarną wstążkę do wykończenia krawędzi kamizelki. Do wykonania charakterystycznego dla Kociewia kształtu choinki z przodu kamizelki, wykorzystałam resztę białego płótna oraz czerwoną wstążkę.
Tak wykonałam strój kociewski samodzielnie. Nie jestem ekspertem sztuki regionalnej, ani wykształconą krawcową, jednak uważam, że strój prezentuje się przyzwoicie i posiada charakterystyczne cechy tradycyjnego, damskiego stroju kociewskiego. Jestem dumna z własnej pracy.
III. PREZENTACJA STROJU
Opis poszczególnych elementów stroju
Fartuch
Wymiary: długość 46 cm, szerokość 29 cm
Kolor: kremowy materiał z wyhaftowanym kolorowym wzorem tradycyjnego haftu kociewskiego
Materiał: tkanina bawełniana
Metoda: fartuch wykończony przy użyciu maszyny do szycia; haft wykonany ręcznie przy użyciu igły i tamborka
Spódnica
Wymiary: rozmiar M/L, długość 83 cm
Kolor: czerwony z wstążkami w kolorach żółtym, zielonym i granatowym
Materiał: płótno bawełniane
Metoda: uszyte i wykończone na maszynie
Koszula
Wymiary: rozmiar M
Kolor: biały z elementami kolorowego haftu na kołnierzu
Materiał: płótno bawełniane
Metoda: uszyta na maszynie do szycia i wykończona haftem ręcznym; koszula zapinana na guziki
Kamizelka
Wymiary: rozmiar M
Kolor: ciemno-zielony z kształtem choinki w białym kolorze wykończonym czerwoną wstążką, cała kamizelka wykończona czarną wstążką
Materiał: sukno wełniane
Metoda: uszyta i wykończona na maszynie do szycia
Emocje i przemyślenia
Bardzo cieszę się, że zdecydowałam się na realizację tego projektu. Przy pracy nad strojem towarzyszyły mi różne emocje. Głównie skupienie, czasem frustracja i stres, ale też satysfakcja i zadowolenie. Szycie i haftowanie rzeczy, które są jednym z najbardziej widocznych i charakterystycznych elementów kultury regionalnej, która jest kulturą mojej małej ojczyzny, sprawiło, że poczułam jej bliskość, a tak właściwie odnalazłam ją w sobie. Mimo tego, że przechodziły przeze mnie różne emocje, to nigdy nie opuszczało mnie poczucie niezwykłej przyjemności z kultywowania ojczystej sztuki regionalnej. Zostawało przy mnie podczas szukania informacji na temat konstrukcji stroju, było we mnie, kiedy rozmawiałam o moim projekcie z innymi ludźmi, przejawiało się w bardzo wysokiej motywacji do ukończenia projektu, a także zakorzeniło się we mnie wraz z uwielbieniem dla haftowania. Głównym uczuciem, jakie wyniosę z tego projektu będzie satysfakcja. Satysfakcja z samej siebie, z swoich umiejętności, cierpliwości, a także kreatywności.
IV. BIBLIOGRAFIA
Literatura i opracowania
- Anna Weronika Brzezińska, Kamila Gillmeister, Kociewie igłą i nitką. Badania i promocja stroju oraz haftu jako dziedzictwa kultury ludowej regionu kociewskiego. Materiały do rekonstrukcji stroju kociewskiego., Kociewie, 2019
- Landowski R.: Nowy bedeker kociewski. Gdańsk 2002, wydaw. Oskar
- STRÓJ KOCIEWSKI – muzealia, ewolucja i współczesna interpretacja. Projekt Gminy Kaliska
- Wzory Haftu Kociewskiego Marii Wespowej, Gdański Oddział Zrzeszenia Kaszubsko – Pomorskiego, Gdańsk 1985
- Wzory Haftu Kociewskiego, Gdański Oddział Zrzeszenia Kaszubsko – Pomorskiego, Gdańsk 2007
Materiały filmowe
Wszystkie wymienione tutaj materiały filmowe dostępne są w serwisie youtube.com pod podanymi tytułami.
- Dusza Kociewia – twórczość ludowa na Kociewiu – tradycyjny haft kociewski
- Podcast #1 STRÓJ KOCIEWSKI cz. 1
- Podcast #1 STRÓJ KOCIEWSKI cz. 2
- Webinar #1 strój kociewski
- Webinar #2 strój kociewski
Źródła internetowe
- Album zdjęciowy projektu Kociewie Igłą i Nitką (http://www.iglainitka.kociewie.eu/album.html)
- Haft Kociewski: Prawie zaginął. Uratowały go 2 kobiety. (https://www.ruszajwdroge.pl/2016/01/haft-kociewski-prawie-zaginal.html#.YDoVyGhKiMo)
- Kociewie kultura ludowa (http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=opis-dialektow&l2=dialekt-wielkopolski&l3=kociewie-kultura-ludowa)
- Kociewie: Haft kociewski w cieniu kaszubskiego? Mieszkanka Morzeszczyna obala stereotypy (https://gniew.naszemiasto.pl/kociewie-haft-kociewski-w-cieniu-kaszubskiego-mieszkanka/ar/c8-4268213)
- Polskie Stroje Ludowe – Strój kociewski (https://stroje.pl/p/stroj-kociewski/67)
- Powiat Starogardzki – Strój kociewski (http://powiatstarogard.pl/pl/page/mg/dla-turysty/kultura-i-sport/dziedzictwo-kulturowe-kociewia/stroj-kociewski.html)
- Strój kociewski (https://pl.wikipedia.org/wiki/Str%C3%B3j_kociewski)
Autor: Iga Tobolewska l decotyw.com l maj 2021